آرای دانشمندان مسلمان در تعلیم و تربیت

تعلیم و تربیت، از جمله موضوعات «علوم تربیتی» است که نقش ویژه آن در سعادت و معرفت آدمی بر کسی پوشیده نیست. در روزگاری که حجم وسیع پژوهش ها و آثار مدون اندیشوران غربی و غیرمسلمان در دسترس قرار گرفته است، این بحث بیشتر باید مورد توجه قرار گیرد، تا جایگاه رفیع آرای تربیتی - اخلاقی متفکران اسلامی شناخته شود.

بی شک شناخت و بررسی هر رشته علمی در پرتو «نگاه تاریخی» به آن است تا زوایای نهان آن شاخه علمی و نقاط تاریک آن، آشکار شود و سیر تحول و تطور آن نمایان گردد. در این راستا «پژوهشگاه حوزه و دانشگاه» -که بیش از دو دهه از فعالیت های پربار آن می گذرد- این رسالت مهم را بر عهده گرفته است، تا در ساحت آن، تطوّر اندیشه اسلامی و جایگاه مراحل تکون و تحول فرهنگ و معرفت مسلمانان و آرای تربیتی - اخلاقی متفکران مسلمان را آشکار سازد.

این مجموعه به روش توصیفی، آرای اندیشمندان مسلمان را بر پایه ملاک هایی- مانند برجستگی علمی و داشتن اثر مکتوب اخلاقی و تربیتی- محور بحث و بررسی قرار می دهد. ویژگی این آثار از این قرار است:

* فراگیری مجموعه نسبت به گرایش ها و نحله های گوناگون فکری

* ترتب و تسلسل تاریخی

* استناد به منابع اصیل و دست اول

* جمع آوری اندیشه های هر متفکر از همه آثار او و نظام بخشیدن به آن.

این مجموعه، تحت نظر حجت الاسلام و المسلمین علیرضا اعرافی تهیه شده و دانشمندان بررسی شده در آن به این شرح هستند:

جلد یکم: جاحظ، ابن سحنون، فارابی، قابسی، اخوان الصفا، ابن سینا ( صفحه)

(نویسندگان این جلد: محمد فتحعلی خانی، علیرضا فصیحی زاده و علی نقی فقیهی)

جلد دوم: مسکویه، سهروردی (شیخ اشراق)، خواجه نصیرالدین طوسی، مولوی ( صفحه)

(نویسندگان این جلد: محمد بهشتی، مهدی ابوجعفری و علی نقی فقیهی)

جلد سوم: محمد غزالی ( صفحه)

(نویسنده: بهروز رفیعی)

جلد چهارم: سعدی، ابن خلدون، علامه مجلسی، ملامهدی نراقی و ملااحمد نراقی ( صفحه)

(نویسندگان: محمد بهشتی، مهدی ابوجعفری و علی نقی فقیهی)

جلد پنجم: فیض کاشانی ( صفحه)

(نویسنده: محمد بهشتی)

انتشارات سمت، جلد نخست این مجموعه را در سال به چاپ رساند و هر جلد، تا کنون چندین بار به چاپ رسیده است. گفتنی است جلد سوم و جلد پنجم به عنوان کتاب برگزیده سال جمهوری اسلامی ایران، شناخته شده اند.

همچنین علاوه بر کاربردهای آموزشی و علمی، این تحقیق دارای کاربردها و آثار نظری و تحقیقی است که می تواند زمینه ای فراهم آورد تا در آینده «سیر تحول» اندیشه های تربیتی متفکران مسلمان و مراحل تطوّر و ارتباط تاریخی اندیشه های هر یک بازشناسی شود؛ همچنین مقدمه ای است بر طبقه بندی «مکاتب تربیتی» در تاریخ اسلام و نقد و تحلیل آن ها. از سوی دیگر این دسته از پژوهش ها برای استنباط «نظام تربیت اسلامی» نیز راه گشا و مساعد است و علاوه بر آن، شناخت تاریخ تفکرات تربیتی و نیز سیاسی و اجتماعی هم می تواند عاملی برای شناخت تاریخ فکر و تمدن اسلامی باشد.

اسرار الصلوة

غایت آرزوی ما چیست؟ تلاش روزانه مان برای رسیدن به چه هدفی است؟ اگر رستگاری در پرتو انجام بهترین عمل، نیت هر روزه ماست، پس چگونه است که بارها در طول روز به آن خوانده می شویم؛ ولی با کمترین انگیزه ها به سمت آن می رویم؟

«حَی عَلَی الْفَلاحِ» و «حَی عَلی خَیرِالْعَمَلِ» پیامی است که برای هر نماز بارها تکرار می شود، تا بیش از پیش یادآور بهترین ها باشد. خوشا به سعادت افرادی که دچار حجاب روزمر گی و کم معرفتی، نیستند و این پیام معنوی را درک می کنند.

اولیای خدا، طبیب دردهای روحی اند و بهترین نسخه های شفا نزد آن هاست. و چه بهتر که این طبیب میرزا جواد آقا ملکی تبریزی باشد که نسخه ای به غایت نغز و گران سنگ پیچیده است؟!

مکتوب نفیس این عارف صاحبدل «اسرار الصلوة» نام دارد که تا عمق روح انسان اثر می کند و آدمی را به فکر وامی دارد تا بیش از گذشته، معنای فلاح و رستگاری را به او بنوشاند. چگونه چنین نباشد؛ در حالی که دربارة این عالم ربّانی چنین نقل شده است:

«آن مرحوم، شب ها که برای تهجد برمی خاست، مدتی در رخت خواب ضمن اجرای دستورات و آداب برخاستن از خواب -از قبیل سجده و دعا- گریه می کرد. سپس به صحن منزل می آمد و به اطراف آسمان نگاه می کرد و آیات «إِنَّ فی خَلْقِ السَّمواتِ وَ الأرْضِ…» را می خواند و سر به دیوار می گذاشت و مدتی گریه می کرد. آن گاه برای وضو آماده می شد و در کنار حوض می نشست و مدتی گریه می کرد. پس از وضو ساختن چون به مصلایش می رسید و مشغول تهجّد می شد، دیگر حالش خیلی منقلب می شد. ایشان گریه های طولانی در نمازها و مخصوصاً قنوت ها داشته تا آنجا که بعضی ایشان را جزء بکّائین عصر به شمار آورده اند.»1

چنین کسی آن گاه که از نماز و راز و نیاز با معبود بی نیاز سخن بگوید، سخنش در دل اثرگذار خواهد بود.

اسرار الصلوة، کیمیایی است بی نظیر در آداب نماز و عبادات که ارکان، واجبات و مستحبات و احکام آن را به گونه ای بدیع مطرح نموده و درلابه لای آن -با استفاده از آیات و روایات- اسرار باطنی و راز و رمز بندگی را بیان کرده است. شاید یکی از ویژگی های این اثر که آن را از دیگر آثار متمایز می کند، جامع بودن همراه با شیوایی و روانی بیان مطالب است که گستره مخاطب آن را بیشتر از سایر آثار کرده است.

این کتاب از دو بخش «اسرار طهارت» و «درباره نماز» تشکیل شده که ذیل آن، ابواب و فصول مختلفی آمده است.

بخش اول (اسرار طهارت) از پنج باب تشکیل شده است؛ باب اول: تفکر، باب دوم: درباره تخلّی (آداب و احکام، پندهای طهارت)، باب سوم: وضو (آداب ظاهری، فضیلت و اوقات مسواک زدن، تیامن[=آغاز کردن از راست]، پندهای وضو، توبه و اسرار آن و دیگر حکایات اخلاقی) باب چهارم: اقسام طهارت (غسل، حمام، نظافت، عطر، تیمم و…) باب پنجم: سایر مقدمات نماز (لباس نمازگزار، مستحبات آن، اوقات نماز، اوقات شریفه، روز عید، روزهای اختصاص یافته به معصومان علیهم السلام، مکان نماز).

بخش دوم (درباره نماز) از سه باب و فصول مختلف تحت آن تشکیل شده است؛ باب اول: تأملات پیش از نماز (تفکر درباره نماز، آیات اشاره کننده به معنای حقیقی نماز، روایات شرح حالات نماز معصومان علیهم السلام، حضور قلب در نماز)، باب دوم: اعمال پیش از نماز (روی نمودن به قبله، درباره خوف و رجا، هراس از بدفرجامی، رجا و حقیقت آن، اسباب رجا، قیام و ایستادن، نیت، اذان و اقامه)، باب سوم (افعال و اسرار نماز، تکبیر و قیام، قرائت، تفسیر سوره فاتحه، تفسیر سوره توحید، درباره رکوع، درباره سجده، قنوت و تشهد، تعقیبات نماز، نماز شب و نماز جماعت).

مؤلف در فصول پایانی، از نماز شب و تهجد می گوید. مؤلف گران قدر در سطری می نویسد:

من خدا را شاهد می گیرم که از متهجّدین[= شب زنده داران] کسی را می شناسم که در اوائل امرش می شنید که کسی او را برای نماز شب با لفظ «آقا» بیدار می کند.2

برخی گفته اند: این گفتار را مرحوم میرزا جواد آقا ملکی در باره حالات خود بیان فرموده و برای رفع شائبة خودستایی، آن را بر حالات کسی دیگر حمل کرده است.

پی نوشت ها:

1. این مطلب را مرحوم آیت الله فهری از قول مرحوم حجت الاسلام یزدی نقل کرده است.

2. اسرارالصلوة، ص 345.