بدون شک انسان برای رسیدن به رشد و کمال، پا به این دنیا گذاشته است و در طول زندگی خود باید از خود تا خدا سفر کند؛ یعنی صفات ناپسند خود را کنار گذاشته، به صفات زیبا و فضائل، آراسته شود، تا ظرفیت نیل به مقام معرفت و قرب را بیابد. تا آنجا که به «مَقْعَدِ صِدْقٍ عِنْدَ مَلیک مُقْتَدِر»1 برسد و آرام گیرد، و در جوار الهی تا ابد از همنشینی با حضرت حق و اولیای او لذت ببرد.

خداوند متعال، استعداد پیمودن این مسیر طولانی و پر فراز و نشیب را به انسان داده است و از طرفی، موانع و مشکلاتی هم برای مسافر این سفر نورانی وجود دارد. حال باید دید جایگاه و نقش «امام عجل الله تعالی فرجه الشریف» در این سیر چیست؟ آیا بدون امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف و توسل و توجه به او می توان این سفر مبارک را طی کرد؟

در این نوشتار به این سؤال اساسی به اختصار پاسخ خواهیم داد تا رابطه میان امام عجل الله تعالی فرجه الشریف و سلوک معنوی را بشناسیم و بهتر و بیشتر از ظرفیت امام عجل الله تعالی فرجه الشریف استفاده کنیم؛ ان شاءالله.

یادآوری می شود آنچه در ادامه بیان می گردد مربوط به همه اهل بیت علیهم السلام است؛ اما از آنجا که در حال حاضر مسؤولیت امور به عهده امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف است و ایشان واسطه میان ما و حضرت حق می باشند، مصداق بارز و فعلی مواردی که در ادامه، بیان می شود، حضرت بقیة الله -ارواحنا فداه- می باشند؛ لذا در بیان مطالب، از نام ایشان بیشتر تبرّک جسته ایم.

امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف و مقصد سیر الی الله

سیر الی الله هم مانند همه سیرها و حرکت ها، «مبدأ»، «مقصد» و «مسیری» دارد. در این میان، بیراهه ها و راه های انحرافی بسیاری از سوی شیطان و ایادی او برای گمراه کردن مشتاقان حریم الهی ابداع شده است. سؤال این است که جایگاه امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف در این مسیر کجاست و چه نقشی را ایفا می کنند؟

مقصد نهایی سیر انسان رسیدن به معرفت و قرب الهی است؛ اما خداوند بی نهایت و غیر قابل رؤیت را چگونه می توان شناخت؟ برای این منظور، خداوند متعال ما را به شناخت آیات و نشانه های خود ارجاع داده است. همة آیات هم به یک اندازه نمایان گر حضرت حق نیستند؛ بلکه بعضی بیشتر و بهتر آینه دار جمال حق تعالی هستند. در این میان، انسان و به ویژه انسان کامل، بیشترین ظرفیت و توان را برای آیه بودن و نشان دادن حضرت حق دارد. در زیارت حضرت امیر علیه السلام می خوانیم:

السَّلَامُ عَلَیک یا آیةَ اللهِ الْعُظْمَی؛ 2

سلام بر تو ای عظیم ترین نشانة خدا.

پس امام بهترین وسیله ممکن برای شناخت خدا است. در روایتی امام حسین علیه السلام فرمودند:

«أَیهَا النَّاسُ! إِنَّ اللهَ جَلَّ ذِکرُهُ مَا خَلَقَ الْعِبَادَ إِلَّا لِیعْرِفُوهُ، فَإِذَا عَرَفُوهُ عَبَدُوهُ، فَإِذَا عَبَدُوهُ اسْتَغْنَوْا بِعِبَادَتِهِ عَنْ عِبَادَةِ مَنْ سِوَاهُ». فَقَالَ لَهُ رَجُلٌ: «یا ابْنَ رَسُولِ اللهِ! بِأبِی أنْتَ وَ اُمِّی، فَمَا مَعْرِفَةُ اللهِ؟» قَالَ: «مَعْرِفَةُ أَهْلِ کلِ زَمَانٍ إِمَامَهُمُ الَّذِی یجِبُ عَلَیهِمْ طَاعَتُهُ»؛3

ای مردم!‍ خداوند- جلّ ذکره- بندگانش را نیافرید، مگر برای آنکه او را بشناسند. هنگامی که او را شناختند، عبادتش می کنند و زمانی که او را عبادت کردند، از پرستش غیر او بی نیاز می شوند. مردی در میان یاران عرضه داشت: «ای فرزند رسول خدا! پدر و مادرم به فدای تو باد! معرفت و شناخت خدا چیست؟» حضرت فرمودند: آن است که اهل هر عصر و زمانی، امامی را که اطاعتش بر آن ها واجب است بشناسند».

با این بیان، جایگاه معرفت و شناخت حقیقت نورانی و با عظمت امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف در سلوک معنوی انسان معلوم می شود. در زیارات می خوانیم: «وَ إِیابُ الْخَلْقِ إِلَیکم؛4 و برگشت همه مخلوقات به سوی شما است».

امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف و مبدأ سیر الی الله

طبق مبانی ثابت شده دینی، امام عجل الله تعالی فرجه الشریف واسطه فیض میان خالق و مخلوق است. امام صادق علیه السلام فرمودند:

نَحْنُ السَّبَبُ بَینَکمْ وَ بَینَ اللهِ عَزَّ وَ جَلَ؛5

ما سبب و واسطه میان شما و خداوند متعال هستیم.

هر خیری که به مخلوقی می رسد، از مجرای وجودی امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف و به واسطه ایشان است. یکی از این خیرات که به برخی بندگان خاص می رسد، این است که دربارة خودشان و مسیری که در پیش رو دارند، شناخت کامل و صحیحی پیدا می کنند، میل به حرکت و رسیدنِ به مقصد، در وجودشان شعله می کشد و آن ها را به حرکت و تکاپو وامی دارد و به اصطلاح به مقام یقظه و طلب می رسند.

امام عجل الله تعالی فرجه الشریف بدون شک در رسیدن این خیر به چنین شخصی، نقش اساسی و واسطه گری دارند، تا جایی که می توان گفت: مبدأ حرکت -که همان شناخت و میل به سفر است- از امام شروع می شود؛ چنان که در متون روایی و زیارت ایشان بسیار وارد شده است که:

بِکمْ فَتَحَ اللهُ وَ بِکمْ یخْتِمُ؛6

به واسطه شما، خداوند [ابواب رحمت خود را به روی بندگانش] باز می کند و به واسطه شما می بندد.

پس امام عجل الله تعالی فرجه الشریف هم مقصد سیر سالک است و هم مبدأ حرکت به لطف اوست؛ همان طور که در زیارات می خوانیم: « أنْتُمُ الْأوَّلُ وَ الْآخِرُ؛7شما اول و آخر هستید».

ب. امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف، راهبر سیر الی الله

همراهی امام عجل الله تعالی فرجه الشریف در طول مسیر به گونه دیگری هم تحقق می یابد. یکی از شؤون امام عجل الله تعالی فرجه الشریف نقش رهبری و هدایت گری است. هدایت گری امام دو نوع است؛ هدایت تشریعی و دیگری هدایت تکوینی که به توضیح مختصر این دو می پردازیم:

هدایت تشریعی: یعنی اینکه امام عجل الله تعالی فرجه الشریف احکام شرع را برای مردم بیان می کنند و عقاید صحیح و معارف -از جمله آیات نورانی قرآن کریم- را برای ما توضیح و تفسیر می نمایند و این گونه به هدایت مردم می پردازند.

هدایت تکوینی: به معنای ایصال الی المطلوب(رساندن به مقصد) است؛ یعنی بعد از آنکه شرع مقدس را بیان کردند، کسانی را که قصد عمل به شرع را دارند و می خواهند با عمل به شرع مقدس به مقصد برسند، قدم به قدم همراهی و راهنمایی باطنی و تکوینی می نمایند؛ دست او را می گیرند و او را از مرحله¬ای به مرحله دیگر سوق می دهند. قرآن، یکی از شؤون نبی مکرم اسلام صلی الله علیه و آله و سلم را همین تزکیه کنندگی بیان می کند.

وَ یزَکیهِمْ وَ یعَلِّمُهُمُ الْکتابَ وَ الْحِکمَة؛11

و آن ها را پاک کند و به آنان کتاب و حکمت بیاموزد.

با توجه به اینکه امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف شاهد و ناظر اعمال ما هستند و بر ریز و درشت اعمال و افکار ما احاطه دارند، متناسب با عملکرد ما اسباب هدایت را فراهم می کنند و ما را رشد و ترقی می دهند. در ذیل آیه 169 سوره مبارک زمر که می فرماید: «وَ أَشْرَقَتِ الْأَرْضُ بِنُورِ رَبِّها؛ و زمین به نور پروردگارش روشن می شود»، در روایت آمده است که «رَبُ الْأرْضِ إِمَامُ الْأَرْض؛ 12 مربی زمین و زمینیان، امام آن است». البته در اینجا رب به معنای خالق و خدا نیست؛ بلکه به معنای مربی می باشد. در زیارت جامعه هم می خوانیم: «بِکُمْ یسْلَکُ اِلَی الرِّضْوانِ؛13به وسیله شما به سوی بهشت رضوان سلوک می شود».

آری؛ امام عجل الله تعالی فرجه الشریف است که با قدرت ولایی خود، لحظه به لحظه مؤمن را زیر نظر دارد و او را همراهی و تربیت می کند. امام باقر علیه السلام فرمودند:

وَ اللهِ یا أبَا خَالِدٍ! لَنُورُ الْإِمَامِ فِی قُلُوبِ الْمُؤْمِنِینَ أنْوَرُ مِنَ الشَّمْسِ الْمُضِیئَةِ بِالنَّهَارِ وَ هُمْ وَ اللهِ ینَوِّرُونَ قُلُوبَ الْمُؤْمِنِینَ وَ یحْجُبُ اللهُ عَزَّ وَ جَلَّ نُورَهُمْ عَمَّنْ یشَاءُ فَتُظْلِم؛ 14

به خدا ای ابا خالد! نور امام در دل مؤمنان از نور خورشید تابان در روز، روشن تر است، به خدا که ائمه دل های مؤمنان را منور می کنند و خدا از هر کس خواهد، نور ایشان را پنهان می کند؛ پس دل آن ها تاریک شود.

ج. امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف وسیله سلوک

همراهی امام با سالک الی الله، صورت دیگری هم دارد. هر سفر و حرکتی نیازمند وسیله است و همه وسائل برای اینکه انسان را به مقصد برسانند یکسان نیستند؛ برخی سریع تر و مطمئن تر ما را حرکت می دهند و برخی کندتر و سخت تر. اهل بیت علیهم السلام چون عظیم ترین نشانه خدا و محبوب ترین و مقرب ترین مخلوقات نزد خداوند متعال هستند و نیز دارای علم و قدرت و حکمت الهی می باشند، بهترین وسیله برای رسیدن به خدا محسوب می شوند. در این باره، روایات بسیاری این مضمون را بیان می کنند؛ از جمله:

لَمْ یتَوَسَّلِ الْمُتَوَسِّلُونَ إِلَی اللهِ بِوَسِیلَةٍ هِی أعْظَمُ حَقّاً وَ لَا أوْجَبُ حُرْمَةً وَ لَا أجَلُ قَدْراً عِنْدَهُ مِنْکمْ أهْلَ الْبَیت؛ 15

اهل توسل برای رسیدن به خدا، به وسیله ای متوسل نشده اند که نزد خدا حقش عظیم تر و حرمتش واجب تر و قدر و منزلتش بیشتر از شما اهل بیت باشد.

وسیله بودن اهل بیت و امام عجل الله تعالی فرجه الشریف برای سلوک الی الله از جهات متعدد است که به برخی آن ها اشاره می شود:

1. ولایت اهل بیت علیهم السلام: ولایت ایشان مایه تطهیر و تزکیه نفس می باشد. در روایات و زیارات مکرر به این مطلب اشاره شده است؛ مانند این کلام نورانی حضرت امام باقر علیه السلام:

وَ اللهِ یا أبَا خَالِدٍ! لَایحِبُّنَا عَبْدٌ وَ یتَوَلَّانَا حَتَّی یطَهِّرَ اللهُ قَلْبَهُ وَ لَایطَهِّرُ اللهُ قَلْبَ عَبْدٍ حَتَّی یسَلِّمَ لَنَا وَ یکونَ سِلْماً لَنَا؛16

به خدا ای ابا خالد! بنده ای ما را دوست ندارد و پیروی نکند، مگر اینکه خدا دلش را پاک کند، و خدا دل بنده ای را پاک نکند، تا تسلیم ما شود و با ما، در سازش و صفا باشد.

همچنین در زیارت گرانسنگ جامعه کبیره می خوانیم:

وَ جَعَلَ صَلَوَاتِنَا عَلَیکمْ وَ مَا خَصَّنَا بِهِ مِنْ وَلَایتِکمْ طِیباً لِخَلْقِنَا وَ طَهَارَةً لِأَنْفُسِنَا وَ تَزْکیةً لَنَا و کفارةً لذنوبنا؛17

خداوند متعال، درودهایی را که ما بر شما می فرستیم و ولایت شما را که به ما اختصاص داده است، سبب پاکی خلقت ما و پاکیزگی نفوس ما و تزکیه ما و کفّاره گناهان ما قرار داده است.

2. ذکر اهل بیت علیهم السلام: از آنجا که اهل بیت علیهم السلام اسماء حسنای الهی هستند، ذکرشان ذکر خداست و مانند آن، خاصیت شفابخشی دارد. ذکر اهل بیت، موجب درمان بیماری های روحی و جسمی می شود. امیر عالم حضرت علی علیه السلام می فرمایند:

ذِکرُنَا أَهْلَ الْبَیتِ شِفَاءٌ مِنَ الْوَعْک وَ الْأَسْقَامِ وَ وَسْوَاسِ الرَّیبِ؛18

ذکر ما اهل بیت، شفای از تب و دردها و وسوسه ها و شک ها است.

پس هر چه توسل و توجه ما به اهل بیت علیهم السلام بیشتر باشد و بیشتر یادشان باشیم، بیشتر شفا و نجات می یابیم.

3. محبت اهل بیت علیهم السلام: انسان ها از کسانی که دوستشان دارند و به آن ها عشق می ورزند، به شدت تأثیرپذیرند. خاصیت محبت و عشق، همرنگ کردن دوست و مطیع نمودن او در برابر محبوب است، تا جایی که در روایات آمده است:

الْمَرْءُ عَلَی دِینِ خَلِیلِهِ، فَلْینْظُرْ أَحَدُکمْ مَنْ یخَالِلُ؛19

انسان بر دین و روش دوستش زندگی می کند؛ پس دقت کنید که با چه کسی دوست می شوید.

هرچه محبوب، کمالات بیشتر و قوت وجودی فزون تری داشته باشد، تأثیرگذاری او بر محبّش بیشتر خواهد بود. در عالم، چه محبوبی کامل تر و عظیم¬تر از وجود نورانی اهل بیت علیهم السلام یافت می شود؟ از این رو محبت و علاقه ایشان هم باعث اطاعت نمودن ما و هم رنگ شدن ما با ایشان خواهد شد و از این جهت هم اهل بیت علیهم السلام بهترین وسیله تقرّب هستند. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند:

حُبِّی وَ حُبُّ عَلِی سَیدُ مَا تَقَرَّبَ بِهِ الْمُتَقَرِّبُونَ مِنْ طَاعَةِ رَبِّهِم؛20

محبت من و محبت علی برترین وسیله و طاعتی است که تقرّب جویانِ به حضرت حق، از آن بهره می برند.

حضرت صادق علیه السلام فرمودند:

هر کس آل محمد صلی الله علیه و آله و سلم را دوست بدارد و آنان را به سبب نزدیکی و قرابت با رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم از تمام مردم، پیش تر و مقدم بداند، او از آل محمد صلی الله علیه و آله و سلم است؛ چون نزد خاندان پیامبر موقعیتی بسزا خواهد یافت. نه اینکه از آن دودمان و ریشه است؛ بلکه به سبب دوستی و پیروی آنان، از جمع و گروه آن ها خواهد بود. خداوند نیز در کتاب خویش چنین مقرّر فرموده است:

وَ مَنْ یتَوَلَّهُمْ مِنْکمْ فَإِنَّهُ مِنْهُمْ؛21

و هر کس از شما آنان را دوست بدارد، از آن ها خواهد بود.22

د. امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف و موانع سلوک

سیر الی الله هم مانند هر سیر و حرکت دیگری، با موانع و مشکلاتی روبه رو است. شیطان، قسم خورده است که نگذارد ما به خدا برسیم و نفس اماره و گناهان و وسوسه های نفسانی هم از طرف دیگر، مانع حرکت می شوند. در این میان، امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف و توجه و توسل به او، بهترین وسیله برای دفع و رفع شیطان و نفس، و پاک نمودن اثرات گناهان و دیگر موانع هستند. ولایت اهل بیت علیهم السلام حصن و دژ محکمی است که هر کس با توسلات روزانة خود وارد آن شود، از شر شیطان و نفس دور می گردد و مورد حمایت و تأیید قرار می گیرد. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند:

أَلَا فَاذْکرُوا یا أُمَّةَ مُحَمَّدٍ! مُحَمَّداً وَ آلَهُ عِنْدَ نَوَائِبِکمْ وَ شَدَائِدِکمْ لِینْصُرَ اللهُ بِهِ مَلَائِکتَکمْ عَلَی الشَّیاطِینِ الَّذِینَ یقْصُدُونَکم؛ 23

ای امت محمّد! محمّد و خاندانش را در هر پیش آمد بد و هر سختی یاد کنید، تا خدا به وسیله آن ها فرشته های شما را بر شیاطینی که قصد گمراه نمودن شما را کنند یاری دهد.

در ادامه روایت چگونگی یاری شدن مؤمن و جنگ میان فرشتگان و شیاطین برای یاری مؤمن را شرح می دهند.

نتیجه

از آنچه بیان شد، نتیجه می گیریم که وجود مبارک اهل بیت علیهم السلام -به ویژه در این زمان، امام عصر ارواحنا فداه- مقصد و مبدأ و راهبر ما به سوی خدا می باشند که ولایت و محبت و ذکر ایشان، باعث تطهیر و تزکیه جان ما شده، موانع و مشکلات سلوک را برطرف می کند؛ از این رو می توان گفت سیر سالک، از امام و با امام و به سمت امام است و می طلبد به حضرت ایشان ارتباط و توسل همیشگی داشت. این ارتباط تا آنجا اهمیت دارد که بدون آن، اصلاً امکان سیر و حرکت کامل و رسیدن به مقصد نخواهد بود؛ همان طور که مکرر در زیارات و روایات می خوانیم:

مَنْ أتَاکمْ نَجَا وَ مَنْ لَمْ یاْتِکمْ هَلَک؛24

هر کس به شما رو آورد، نجات یافت و هرکس از شما روگرداند، هلاک شد.

تذکّر: ارتباط امام عجل الله تعالی فرجه الشریف با سیر اخلاقی، بسیار پردامنه تر و وسیع تر از چیزی است که بیان شد. ان شاءالله در آینده، این بحث به صورت جامع با عنوان «آثار تربیتی توسل به اهل بیت علیهم السلام» از سوی مؤسسه فرهنگی دارالهدی منتشر خواهد شد.

حکیمانه

دوستان عصر ظهور

آیا این قدر با برادر دینی مان صمیمی هستیم که بدون هیچ دغدغه ای، هنگام نیاز سراغ کیف پول همدیگر برویم و به قدر نیازمان برداریم؟

درجه صمیمیتمان چقدر است؟ برای منتظر بودن، چقدر باید شخصیتمان وسعت داشته باشد؟

جمعی به خدمت امام باقر علیه السلام رسیده بودند و ادعای آمادگی برای سربازی حضرت را ابراز کردند. حضرت از ایشان پرسیدند: «آیا چنین است که یکی از شما بدون اجازه به سراغ کیسة پول برادر دینی اش برود و به مقدار نیازش پول بردارد؟» پاسخ دادند: «نه». حضرت فرمودند: «پس ایشان در خونشان بخیل تر[از مالشان] خواهند بود» و فرمودند: «یاران قائم ما از کیسة پول برادر خود بر می دارند، و برادرش مانع نمی شود».25

پی نوشت ها:

1. اشاره است به آیه 55 سوره قمر که می فرماید: «فی مَقْعَدِ صِدْقٍ عِنْدَ مَلیک مُقْتَدِر؛ بهشتیان در جایگاه صدق نزد خداوند مالک مقتدر، قرار دارند».

2. مزار الکبیر، ص 206.

3. علل الشرائع، ج 1، ص 9.

4. من لا یحضره الفقیه، ج 2، ص 612.

5. أمالی، ص 157.

6. من لا یحضره الفقیه، ج 2، ص 615؛ کافی (ط - الإسلامیة)، ج 4، ص 576؛ تحف العقول، ص 115.

7. المزار الکبیر، ص 570.

8. سوره احزاب:21.

9. عیون أخبار الرضا علیه السلام، ج 2، ص 274.

10. بحارالأنوار (ط - بیروت)، ج 23، ص 110.

11. سوره آل عمران:164؛ سوره جمعه: 2.

12. بحارالأنوار (ط - بیروت)، ج 7، ص 326.

13. من لایحضره الفقیه، ج 2، ص 616.

14. کافی (ط - الإسلامیة)، ج 1، ص 194.

15. بحارالأنوار (ط - بیروت)، ج 98، ص 226.

16.کافی (ط - الإسلامیة)، ج 1، ص 194.

17. من لایحضره الفقیه، ج 2، ص 613.

18. بحارالأنوار (ط - بیروت)، ج 2، ص 145.

19. أمالی طوسی، ص 518.

20. بحارالأنوار (ط - بیروت)، ج 27، ص 129.

21. سوره مائده: 51.

22. بحارالأنوار (ط - بیروت)، ج 65، ص 35.

23. همان، ج 91، ص 12.

24. من لایحضره الفقیه، ج 2، ص 613.

25. اختصاص، شیخ مفید، ص24