یا بقیة الله ادرکنی

مطالب زیر گزیده ای از توصیه ها و وصایای آیت الله سید علی قاضی (ره) است که به شاگردان و اطرافیان خود فرموده اند و ما آن ها را به اختصار ذکر می نماییم. باشد که کلامش چون صاعقه ای بر قلبمان بدرخشد و راهنمایمان در تاریکی ها باشد. 
 

نماز
شما را سفارش می کنم به اینکه نمازهایتان را در بهترین و با فضیلت ترین اوقات آنها به جا بیاورید و آن نمازها با نوافل، 51 رکعت است؛ پس اگر نتوانستید، 44 رکعت بخوانید و اگر مشغله های دنیوی نگذاشت آنها را به جا آورید، حداقل نماز توابین را بخوانید [نماز اهل انابه و توبه هشت رکعت هنگام زوال است].
مرحوم علامه طباطبایی و آیت الله بهجت از ایشان نقل می کنند که می فرمودند: اگر کسی نماز واجبش را اول وقت بخواند و به مقامات عالیه نرسد مرا لعن کند.
مرحوم آقای سید هاشم رضوی هندی می فرمایند: روزی یکی را به محضر آقای قاضی آوردند که مثلا آقا دستش را بگیرد و راهنمایی اش کند. مرحوم آقای قاضی فرموده بودند: به این آقا بگویید که نماز را در اول وقت بخواند.بعد معلوم شد که آن آقا وسواس در عبادات داشته و نماز را تا آخر وقت به تأخیر می انداخته است.
اما وصیت های دیگر، عمده آنها نماز است. می فرمودند نماز را بازاری نکنید اول وقت به جا بیاورید با خضوع و خشوع. اگر نماز را تحفظ کردید همه چیزتان محفوظ میماند و تسبیح صدیقه کبری سلام الله علیها که از ذکر کبیر به شمار می آید و آیت الکرسی در تعقیب نماز ترک نشود.
 
دعا در قنوت نماز
آقای قاضی به شاگردان خود دستور می دادند این دعا را در قنوت نماز هایشان بخوانند: اللهم ارزقنی حبّک و حبّ ما تحبه، و حبّ من یحبّک، والعمل الذی یبلغنی إلی حبّک واجعل حبّک احبّ الاشیاء إلی.
 
قرآن
آیت الله نجابت می فرمودند: آیت الله میرزا علی قاضی به مرحوم آیت الله شیخ علی محمد بروجردی (از شاگردان برجسته آقای قاضی) فرموده بودند که: هیچ گاه از قرآن جدا مشو و ایشان تا آخر عمر بر این سفارش آقای قاضی وفادار و پایبند بود. هر وقت از کارهای ضروری و روزمره فارغ می شد، قرآن می خواند و با قرآن بود.
آقای سید محمد حسن قاضی می فرمایند: چند سفارش ایشان عبارت است از: اول روخوانی قرآن. می فرمودند قرآن را خوب و صحیح بخوانید. توصیه دیگر ایشان راجع به دوره تاریخ اسلام بود. می فرمودند یک دوره تاریخ اسلام را از ولادت حضرت پیغمبر(ص) تا 255 ه.ق یا 260 ه.ق بخوانید. و بعد از عمل به این ها می فرمودند برو نمازشب بخوان!
آیت الله قاضی در نامه ای به آیت الله  طباطبایی می فرمودند: دستورالعمل، قرآن کریم است؛ فیه دواء کل دواء و شفاء کل عله و دوا کل غله علماً و عملاً و حالاً. آن قره العیون مخلصین را همیشه جلوی چشم داشته باشید و با آن هادی طریق مقیم و صراط مستقیم سیر نمایید و از جمله سیرهای شریف آن قرائت است به حسن صورت و آداب دیگر، خصوص در بطون لیالی…
و نیز:بر شما باد به قرائت قرآن کریم در شب با صدای زیبا و غم انگیز، پس آن نوشیدنی و شراب مؤمنان است. تلاوت قرآن کمتر از یک جزء نباشد.
 
نماز شب
اما نماز شب پس هیچ چاره و گریزی برای مؤمنین از آن نیست، و تعجب از کسی است که می خواهد به کمال دست یابد و در حالی که برای نماز شب قیام نمی کند و ما نشنیدیم که احدی بتواند به آن مقامات دست یابد مگر به وسیله نماز شب.
علامه طباطبایی می فرمودند: چون در نجف اشرف برای تحصیل مشرف شدم، از نقطه نظر قرابت و خویشاوندی گاه گاهی به محضر مرحوم قاضی شرفیاب می شدم تا یک روز در مدرسه ای ایستاده بودم که مرحوم قاضی از آن جا عبور می کردند. چون به من رسیدند، دست خود را روی شانه من گذاردند و گفتند: ای فرزند! دنیا می خواهی نماز شب بخوان، آخرت می خواهی نماز شب بخوان!
حاج سید هاشم حداد می فرمودند: مرحوم آقا خودش این طور بود و به ما هم این طور دستور داده بود که در میان شب وقتی برای نماز شب برمی خیزید، چیز مختصری تناول کنید، مثلاً چای یا دوغ یا یک خوشه انگور یا چیز مختصر دیگری که بدن شما از کسالت بیرون آید و نشاط برای عبادت داشته باشید.
 
توسل به ائمه أطهار(ع)
آیت الله سید علی آقا قاضی در یکی از نامه هایش چنین مرقوم فرمودند: …. و تمام طرق …. توسل به ائمه أطهار(ع) و توجه تام به مبدأ است. چونکه صد آمد، نود هم پیش ما است. با دراویش و طریق آنها کاری نداریم. طریقه، طریقه علما و فقها است، با صدق و صفا.
 
توسل به حضرت سیدالشهدا(ع)
محال است انسانی به جز از راه سیدالشهدا علیه السلام به مقام توحید برسد.سریان فیوضات و خیرات از مسیر حضرت سیدالشهدا علیه السلام است و پیشکار این فضیلت هم حضرت قمر بنی هاشم ابالفضل العباس علیه السلام است.
 
دعا برای فرج امام زمان(ع)
از آن چیزها که بسیار لازم و با اهمیت است دعا برای فرج حضرت حجت صلوات الله علیه در قنوت نماز وتر است بلکه در هر روز و در همه دعاها.
 
دل هیچ کس را نرنجانید!
دیگر آن که، گر چه این حرفها آهن سرد کوبیدن است، ولی بنده لازم است بگویم اطاعت والدین، حسن خلق، ملازمت صدق، موافقت ظاهر با باطن و ترک خدعه و حیله و تقدم در سلام و نیکویی کردن با هر برّ و فاجر، مگر در جایی که خدا نهی کرده. الله الله الله که دل هیچ کس را نرنجانید!
تا توانی دلی بدست آور     دل شکستن هنر نمی باشد
 
رفع ناراحتی های روحی
آن مرحوم در هنگام اضطراب و ناراحتی های روحی، خواندن این کلمات را سفارش می کردند: لا اله الا الله وحده لا شریک له، له الحمد و له الملک و هو علی کل شیء قدیر، أعوذ بالله من همزات الشیاطین و أعوذ بک ربی من أن یحضرون إن الله هوالسمیع العلیم: هیچ معبودی جز خداوند یکتای بی شریک وجود ندارد و ستایش و حکومت مخصوص اوست و او بر هر کاری تواناست. از وسوسه های شیاطین به خدا پناه می برم و به تو پناه می برم ای پروردگارم از این که نزد من حاضر شوند. همانا خداوند شنوا و داناست.
 
حق الناس
آیت الله نجابت نقل می کند: وقتی که بنده مشرف شدم خدمت ایشان فرمودند: هر حقی که هر کس بر گردن تو دارد باید ادا کنی. خدمت ایشان عرض کردم: مدتی قبل در بین شاگردهایم که نزد بنده درس طلبگی می خواندند، یکی خوب درس نمی خواند. بنده ایشان را تنبیه کردم. اذن از ولیّ او هم داشتم در تربیت. در ضمن این جا هم نیست که از او طلب رضایت کنم. می فرمودند: هیچ راهی نداری، باید پیدایش کنی. گفتم آدرس ندارم، گفتند باید پیدا کنی.
آقای قاضی فرمودند: هر حقی که برگردنت باشد تا ادا نکنی باب روحانیت، باب قرب، باب معرفت باز شدنی نیست. یعنی این ها همه مال حضرت احدیت است. و حضرت احدیت رضایت خود را در راضی شدن مردم قرار داده است.
 
اوراد و اذکار معمول
بر شما باد به التزام به وردهای معمول که در دسترس هر یک از شماست؛ و سجده معهوده از 500 مرتبه تا هزار بار.
 
رفتن به مساجد
زیارت مشهد اعظم برای کسی که مجاور آنجاست در هر روز، و رفتن به مساجد معظمه در حد امکان و همین طور سایر مساجد، همانا مؤمن در مسجد مانند ماهی در آب است!
 
زیارت برادران مومن
زیاد به زیارت و دیدار برادران نیک سیرت بروید، چرا که آنها برادران شما در پیمودن راه و رفیق در مشکلات هستند.
 
رفع گرفتاری
علامه لاهیجانی انصاری روزی از ایشان پرسیدند که در مواقع اضطرار و گرفتاری چه در امور دنیوی و یا در امور اخروی و بن بست کارها به چه ذکری مشغول شویم تا گشایش یابد؟ در جواب فرمودند: پس از 5 بار صلوات و قرائت آیة الکرسی در دل خود بدون آوردن به زبان بسیار بگو:
«اللهم اجعلنی فی درعک الحصینة التی تجعل فیها من تشاء: بار پروردگارا! مرا در حصن و پناهگاه خود و در جوشن و زره محکمت قرار بده که در آن هر کس را که بخواهی قرار می دهی تا گشایش یابد.»
 
حدیث عنوان بصری
آیت الله سید محمد حسین حسینی تهرانی در کتاب روح مجرد می فرمایند: آقای قاضی برای گذشتن از نفس اماره و خواهش های مادی و طبعی و شهوی و غضبی که غالباً از کینه و حرص و شهوت و غضب و زیاده روی در تلذذات بر می خیزد، روایت عنوان بصری را دستور می دادند به شاگردان و تلامذه و مریدان سیر و سلوک إلی الله، تا آن را بنویسند و بدان عمل کنند. یعنی یک دستور اساسی و مهم، عمل طبق مضمون این روایت بود. و علاوه بر این می فرموده اند باید آن را در جیب خود داشته باشند و هفته ای یکی، دو بار آن را مطالعه نمایند.
 
دعای کمیل و زیارت جامعه
آقای سید محمد حسن قاضی می فرمایند: ایشان خصوصاً سفارش می کردند که دعای کمیل را در شب های جمعه بخوانید و خواندن زیارت جامعه (در اواخر مفاتیح الجنان مذکور است) را در روزهای جمعه تأکید داشتند.
 
حضور قلب
حجت الاسلام آقای دکتر مرتضی تهرانی می فرمایند: آیت الله قاضی در پاسخ شخصی که از ایشان تقاضای سفارش کرد، فرمودند:
قلم و کاغذ از جیبت درآور و بنویس:
سررشته دولت ای برادر به کف آر      وین عمر گرانمایه به خسران مسپار
یعنی همه جا با همه کس در همه جا         می دار نهفته چشم دل جانب یار
 
توصیه به توبه و استغفار
برادران عزیزم! خداوند متعال شما را برای طاعتش موفق نماید هشیار باشید که به ماههای حرام وارد شده ایم، پس چه بزرگ است و تمام نعمتهای باری تعالی بر ما؛ پس قبل از هر چیز بر ما واجب و لازم است که توبه نمائیم با شرائط لازم و نمازهای ویژه، سپس از گناهان کبیره و صغیره به قدر توان دوری نماییم.
پس شب جمعه یا روز شنبه نماز توبه بخوانید شب جمعه یا روز آن سپس روز یکشنبه از روز دوم ماه اعاده کنید آن را. سپس ملازم باشید به مراقبه صغری و کبری و محاسبه و معاقبه نفس به آنچه که شایسته و لازم است. [منظور از مراقبه صغری، محاسبه نفس است از جهت صدور گناه و خطا حتی ترک مستحبات و ارتکاب مکروهات و مراقبه کبری، دوام ذکر و توجه و عدم غفلت در حد امکان]. پس همانا در آن یادآوری برای کسی است که اراده دارد متذکر شود یا از خدا بترسد. سپس به دلهایتان توجه نمائید و مرضهایی که در اثر گناه است مداوا کنید و به وسیله استغفار، عیبهای بزرگ تان را کوچک و کم نمائید.
 
مرحوم قاضی به همه سفارش می کردند این ذکر را قرائت کنند: استغفر الله الذی لا اله الا هو من جمیع ظلمی و جوری و إسرافی علی نفسی و أتوب إلیه: از خداوند که معبودی جز او نیست به خاطر تمامی ظلم ها و گناهانم و ستمی که بر خود روا داشته ام طلب بخشش می کنم و به سوی او باز می گردم.
 
برآورده شدن حاجت
مرحوم قاضی قرائت دعای زیر (دعای سریع الاجابه، مفاتیح الجنان) را به مدت چهل شب، هر شب یک تا صد بار برای برآورده شدن حاجت سالکان درگاه الهی مفید می دانستند: إلهی کیف أدعوک و أنا أنا و کیف أقطع رجایی منک و أنت أنت؟ إلهی أذا لم أسئلک فتعطین فمن ذاالذی أدعوه فیعطینی؟ ألهی إذا لم أدعک فستجیب لی، فمن ذاالذی أدعوه فیستجیب لی؟ إلهی إذا لم أتضرع إلیک فترحمنی فمن ذا الذی أتضرع إلیه فیرحمنی؟ إلهی فکما فلقت البحر لموسی و نجیته أسئلک أن تصلی علی محمد و آل محمد و إن تنجینی مما أنا فیه و تفرج عنی فرجا عاجلا غیر أجل بفضلک و رحمتک یا أرحم الراحمین.
 
عرضه خود به امیرالمؤمنین
حاج سید عبدالکریم کشمیری(ره) می فرماید: روزی با آقا سید مهدی قاضی، فرزند استادم آقا میرزا علی قاضی (ره) در مسجد هندی نشسته بودیم. ایشان گفت: شما که در برخی امور ماهر و متبحر هستید بگویید پدرم به من چه وصیتی کرده است؟ من بلافاصله به پشت بام مسجد رفتم و تأملی کرده، ذکری بر زبان راندم. به دلم الهام شد آقای قاضی به وی دو نصیحت کرده است: اول این که هر روز خودت را بر امیرالمؤمنین علیه السلام عرضه کن و دیگر این که اگر فقر و فاقه به تو فشار آورد به قصد کمک مالی، به منازل و بیوت مراجع نرو.
 
دعای «یا من احتجب…»
آقای سید هاشم حداد در موقع خوابیدن دعای اللهم یا من إحتجب بشعاع نوره… را قرائت می کردند و چه بسا می شد که در قنوت نماز می خواندند. و چون از بعضی از شاگردان دیگر مرحوم قاضی شنیده شده است، معلوم می شود اصلش از مرحوم قاضی بوده است.
این دعا با مختصر اختلافی در لفظ، در مهج الدعوات ص 108 مرحوم سید بن طاووس موجود است که آن را از محمد ابن حنیفه از رسول خدا (ص) روایت نموده است و برای آن آثار و خواص عجیبی را نقل کرده است.
 
تقویت حافظه
آن مرحوم برای تقویت حافظه، خواندن آیت الکرسی و معوذتین (دو سوره مبارکه ناس و فلق) را سفارش می فرمودند.
 
مدد از روح بزرگان
آقای قاضی(ره) به همه توصیه می کردند که: اگر قبری از امام زادگان یا علما و بزرگان در اطرافتان یا شهرتان است حتماً بروید.
 
عمل به دانسته ها
برو آنچه از نیکی که می دانی درست عمل کن؛ در نهایت دقت و سعی، بدان که تو عارف خواهی بود.
 
کلید سعادت دنیا و آخرت
سید علی آقا قاضی در یکی دیگر از نامه هایش چنین می نگارد: بسم الله الرحمن الرحیم، بعد حمدالله جل شأنه و الصلاة والسلام علی رسوله و آله؛ حضرت آقا! تمام این خرابی ها که از جمله است وسواس و عدم طمأنینه، از غفلت است؛ و غفلت کمتر مرتبه اش، غفلت از اوامر الهیه است و مراتب دیگر دارد که به آنها إن شاء الله نمی رسید و سبب تمام غفلات، غفلت از مرگ است و تخیل ماندن در دنیا؛ پس اگر می خواهید از جمیع ترس و هراس و وسواس ایمن باشید دائماً در فکر مرگ و استعداد لقاء الله تعالی باشید و این است جوهر گرانبها و مفتاح سعادت دنیا و آخرت؛ پس فکر و ملاحظه نمائید چه چیز شما را از او مانع و مشغول می کند، اگر عاقلی!
 
و به جهت تسهیل این معنی چند چیز دیگر به سر کار بنویسد بلکه از آنها استعانتی بجوئی:
اول بعد از تصحیح تقلید یا اجتهاد مواظبت تامه به فرائض خمسه و سائر فرائض در احسن اوقات؛
و سعی کردن که روز به روز خشوع و خضوع بیشتر گردد؛
و تسبیح صدیقه طاهره صلوات الله علیها بعد از هر نماز؛
و خواندن آیه الکرسی کذلک ؛
و سجده شکر و خواندن سوره یس بعد از نماز صبح؛
و واقعه در شبها؛
و مواظبت بر نوافل لیلیه؛
و قرائت مسبّحات در هر شب قبل از خواب و خواندن معوذات در شفع و وتر و استغفار هفتاد مرتبه در آن و ایضاً بعد از صلاة عصر؛
و این ذکر را بعد از صلوات صبح و مغرب یا در صباح و عشاء ده دفعه بخوانید: لا إله إلا الله وحده لا شریک له، له الحمد و له الملک و هو علی کل شیء قدیر، أعوذ بالله من همزات الشیاطین و أعوذ بک ربی أن یحضرون إن الله هو السمیع العلیم.
مدتی به این مداومت نمائید بلکه حالی رخ دهد که طالب استقامت شوید إن شاء الله تعالی.

http://www.hawzah.net/

 

آشنایی با شیطان، اهداف و سیاست های او در رویاروی با انسان

دام های شیطان

شیطان برای فریب افراد مختلف، به فراخور حال آنان از ابزار و روش های متنوعی استفاده می کند. مهم ترین ابزار شیطان برای گمراه کردن انسان ها را می توان این گونه برشمرد:

1.زینت گری و صحنه پردازی

از مهارت های اصلی و کلیدی شیطان، تسویل یا صحنه پردازی است. نفس سرکش، در برآوردن نیازهای زشت خود، اشتیاق کامل دارد و برای این منظور، لعاب آراستگی برآن ها می کشد، تا برای طبع انسان، خوشایند شود.1 آرایش گری های شیطان2 را می توان در دو عرصه مشاهده کرد:3

الف. زینت امکانات دنیا

انسان در این دنیا امکاناتی دارد که اگر به آن ها به دیدة ابزار و وسیله بنگرد، می تواند آن ها را نردبان رشد و ترقی خود قرار دهد؛ اما اگر به این ابزار، دل ببندد و آن ها را هدف زندگی خود بداند، از مسیر اصلی خلقت منحرف شده، در مسیر مورد نظر و مطلوب شیطان قرار می گیرد:

زُینَ لِلنَّاسِ حُبُّ الشَّهَواتِ مِنَ النِّساءِ وَ الْبَنینَ وَ الْقَناطیرِ الْمُقَنْطَرَةِ مِنَ الذَّهَبِ وَ الْفِضَّةِ وَ الْخَیلِ الْمُسَوَّمَةِ وَ الْأَنْعامِ وَ الْحَرْثِ ذلِک مَتاعُ الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ اللَّهُ عِنْدَهُ حُسْنُ الْمَآبِ؛4

دوستی خواستنی ها [ی گوناگون ] از زنان و پسران و اموال فراوان -از زر و سیم و اسب های نشاندار و دام ها و کشتزار[ها]- برای مردم آراسته شده؛ [لیکن ] این جمله، مایه تمتّع زندگی دنیاست و [حال آنکه ] فرجام نیکو نزد خداست.

علامه طباطبایی رحمه الله مفسر گران قدر قرآن در ذیل این آیه شریفه می فرماید:

اگر بنا باشد این فریب را مستند به کسی بدانیم، باید بگوییم که مستند به شیطان است؛ هم چنان که خود خدای تعالی فرمود:«وَ زَینَ لَهُمُ الشَّیطانُ ما کانُوا یعْمَلُونَ».5

و نیز فرمود: «وَ إِذْ زَینَ لَهُمُ الشَّیطانُ أَعْمالَهُمْ»6 که هر دو آیه، این فریبکاری ها را به شیطان نسبت می دهد.

ب. آرایش اندیشه ها و پندارهای باطل، و رفتارهای زشت

یکی از ابزارهای مورد استفاده شیطان در راستای تأثیر بر نفوس انسانی، آمیختن حق و باطل و تباه کردن حقایق است، تا از این طریق بتواند بر افکار انسان ها مسلط شود و اصول و اعتقادات آنان را در هم بریزد.

امام سجاد علیه السلام فرمودند:

بار خدایا! اگر شیطان، آدمیان را نفریفته و از طاعت تو باز نداشته بود، هیچ گنه کاری جامة جان را به گناه نمی آلود، و اگر باطل را در چهره حق جلوه نمی داد، هیچ گم گشته ای راه تو گم نمی کرد.7

2.غرایز و شهوت

از مهم ترین سلاح های شیطان برای گمراه کردن بشر، بهره برداری از شهوت جنسی و میل به غرایز است. شیطان از راه غریزه جنسی به انسان ها نفوذ کرده، و تیرش را به هدف می زند. پس از اینکه انسان را از راه مستقیم منحرف کرد، هر طور بخواهد و بتواند، با او رفتار می کند. در این هنگام است که فرد به مثابه یکی از ابزار و ایادی شیطان درآمده، خدمت گزار او می شود. تا هنگامی که انسان، اسیر میل جنسی خود باشد، شیطان به راحتی او را فریب می دهد.8

اصبغ بن نباته از امیرالمؤمنین علیه السلام نقل می کند که فرمودند:

فتنه ها در سه چیز است: محبت زنانِ[نامحرم] و آن شمشیر شیطان است، خوردن شراب و آن تله شیطان است، محبت دینار و درهم و آن، تیر شیطان است. پس هر کس زنان[نامحرم] را دوست داشته باشد، از زندگی خود سودی نمی برد و هر کس شراب را دوست داشته باشد، بهشت بر وی حرام است و هر کس دینار و درهم را دوست داشته باشد، دنیا را پرستش کرده است.9

3-.سرگرمی به آرزوهای دور و دراز

از جمله اعترافات شیطان در برابر خداوند، تلاش او برای سرگرم کردن انسان ها با آرزوهای طولانی است. قرآن کریم در این باره می فرماید:

وَ لَأُضِلَّنَّهُمْ وَ لَأُمَنِّینَّهُمْ وَ لَآمُرَنَّهُمْ فَلَیبَتِّکنَّ آذانَ الْأَنْعامِ وَ لَآمُرَنَّهُمْ فَلَیغَیرُنَّ خَلْقَ اللهِ وَ مَنْ یتَّخِذِ الشَّیطانَ وَلِیا مِنْ دُونِ اللهِ فَقَدْ خَسِرَ خُسْراناً مُبیناً *یعِدُهُمْ وَ یمَنِّیهِمْ وَ ما یعِدُهُمُ الشَّیطانُ إِلاَّ غُرُوراً؛10

و گمراهشان می کنم و آرزومندشان می سازم و وادارشان می کنم، تا به عنوان تحریم گوشت حیوانات حلال گوشت، گوش آن ها را بشکافند و دستورشان می دهم که خلقت خدا را دگرگون سازند. [این است دعوت شیطان] و هر کس به جای خدا، شیطان را دوست بگیرد، زیانی آشکار کرده است. * [آری؛] وعده شان می دهد و آرزومندشان می کند و جز فریب به ایشان وعده نمی دهد.

طول امل یا همان آرزوی دراز زمینه ساز ورود انسان به مهالک و گناهان است11 و شخص را دچار قساوت قلب می کند،12مرگ را از یاد او برده،13 و زندگی اش را پر از رنج و ملال14و ذلت15 می کند، توفیق درک حقیقت ها را از انسان سلب نموده،16 او را از نعمت های الهی محروم می کند.17 از همه این ها مهم تر، انسان را در ارتکاب معاصی پا برجا و محکم کرده، با بیماری «تسویف» فرصت توبه را از او می گیرد؛ یعنی به امید فردایی که می آید و شما قرار است در آن توبه کنید، شما را از توبة فوری باز می دارد.18

4.ایجاد تفرقه

وحدت و همبستگی در هر مجموعه، از ضروریات بدیهی است. طبیعی است جناح و سپاه حق، آن زمان که قرار است در برابر شیطان بایستند و با او رودررو شوند، هرقدر وحدت و اتحاد آنان کاهش یابد، بر احتمال پیروزی شیطان و سپاهیانش افزوده می شود. این تفرقه و دودستگی، گاه در امور عقیدتی است که از آن به فرقه سازی یاد می شود، و گاه در امور سیاسی و اجتماعی که بسته به گروه ها، اجتماعات و مناطق مختلف، مصادیق متعددی می یابد.

این روزها عموم مسلمانان نه تنها در کشورهای گوناگون که در کشورهای خود نیز دچار تشتت و افتراق جدی هستند و به این مهم توجه ندارند که ثمره این تفرقه، تنها عاید دشمن قسم خورده ما، ابلیس می گردد. امام باقر علیه السلام در این باره می فرمایند:

راستی شیطان میان دو مؤمن، تا هنگامی که یکی از آنان از دین خود برنگشته باشد، آشوب گری می کند و چون چنین کنند[و از دین خود برگردند] به پشت خوابد و استراحت کند و سپس گوید: «کامیاب شدم»؛ پس خدا رحمت کند مردی که میان دو تن از دوستانِ ما الفت اندازد و آن ها را صلح دهد! ای گروه مؤمنان! با هم الفت گیرید و مهرورزی کنید.19

امام صادق علیه السلام نیز فرمودند:

پیوسته تا دو مسلمان با هم قهرند، ابلیس شاد است و چون آشتی کنند، زانوهایش بلرزد و به هم بخورد و بندهایش از هم بگسلد و فریاد کشد: «ای وای بر من! که هلاک شدم». 20

درباره لزوم وحدت و اتحاد، مطالب بسیاری قابل طرح است که به سبب کمی مجال در اینجا به همین مقدار اکتفا می کنیم.

زمینه سازهای موفقیت شیطان

برخی اعمال و ویژگی های اخلاقی هستند که ورود شیطان به مملکت وجود آدمی را تسهیل و تسریع می کند که در اینجا برخی را با هم مرور می کنیم:

الف. اعمال زمینه ساز

1.دوری از تعقل و اندیشه

آیات و روایات فراوانی انسان را به تعقل، اندیشه و تدبر فراخوانده اند، ضمن نکوهش عدم تعقل،21 آن را ریشه بسیاری از گناهان معرفی می کنند.22 کسانی که عقل مدار نیستند در مواقع حساس و بحرانی، به سبب نداشتن روحیه تفکر، توانایی تفکیک حق از باطل را نخواهند داشت؛ لذا به سادگی دچار فتنه شده، مسیر شیطان را می پیمایند.

2.پیروی از هوای نفس

منشأ و سرآغاز فتنه ها، پیروی از هواهای نفسانی است. پیروی از هواهای نفسانی موجب می شود که نور عقل پوشیده شود و قدرت تشخیص حق از باطل از انسان سلب گردد. در روایات بسیاری از هوای نفس تعبیر به دشمن عقل23، ضد عقل24، آفت عقل25، فاسدکننده عقل26 شده است و مخالفت آن را موجب شفای عقل27دانسته اند. همچنین در روایتی از امیرالمؤمنین علیه السلام نقل است که فرمودند:

الْعَقْلُ وَ الشَّهْوَةُ ضِدَّانِ وَ مُؤَیدُ الْعَقْلِ الْعِلْمُ وَ مُزَینُ الشَّهْوَةِ الْهَوَی وَ النَّفْسُ مُتَنَازَعَةٌ بَینَهُمَا فَأَیهُمَا قَهَرَ کانَتْ فِی جَانِبِهِ؛28

عقل و شهوت، ضد همدیگرند. مؤید و یاری دهنده عقل، علم است و زینت دهندة شهوت، هوای نفس. این دو بر سر نفس انسان در جدالند؛ پس هر یک که پیروز شود، نفس آدمی در پی او می رود.

همچنین می فرمایند:

حِفْظُ الْعَقْلِ بِمُخَالَفَةِ الْهَوَی وَ الْعُزُوفِ عَنِ الدُّنْیا؛29

نگاهداری عقل به مخالفت با خواهش نفس و رو گردانیدن از دنیا است.

3-.تعصب های قومی- قبیله ای

در دوره کنونی تعصب های نابجا در قومیت گرایی، نژاد پرستی و ناسیونالیسم ظهور می یابد؛ بر این اساس، حق های بسیاری همچنان پایمال می شود و خون های بسیاری بر زمین ریخته می شود. وجود تعصب حزبی، قومی و قبیله ای باعث می شود انسان بی دلیل از حزب و قوم خود حمایت کند؛ هر چند در جبهه باطل قرار گیرد. این خوی، باعث می شود انسان، هم رتبة اعراب جاهلی باشد. امام صادق علیه السلام از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم نقل می کنند:

مَنْ کانَ فِی قَلْبِهِ حَبَّةٌ مِنْ خَرْدَلٍ مِنْ عَصَبِیةٍ، بَعَثَهُ اللهُ یوْمَ الْقِیامَةِ مَعَ أَعْرَابِ الْجَاهِلِیةِ؛30

هرکس در دلش به اندازه دانه خردلی تعصب جاهلی باشد، خداوند او را در قیامت با اعراب جاهلی محشور می کند.

4-.تقلید کورکورانه و پیروی جاهلانه

تقلید کورکورانه، گاه از گذشتگان است و گاه از معاصران. تقلید نابخردانه از پیشینیان و سنت گرایی های غیرعاقلانه،آدمی را از پیروی پیامبران بازداشته، زمینه سلطه ابلیس بر آدمیان و سوق تا جهنم را فراهم می سازد:

وَ إِذا قیلَ لَهُمُ اتَّبِعُوا ما أنْزَلَ اللهُ قالُوا بَلْ نَتَّبِعُ ما وَجَدْنا عَلَیهِ آباءَنا أَ وَ لَوْ کانَ الشَّیطانُ یدْعُوهُمْ إِلی عَذابِ السَّعیرِ؛31

و چون به آنان گفته شود: « ازآنچه خدا نازل کرده است پیروی کنید»، می گویند: « [نه؛] بلکه از آنچه که پدرانمان را بر آن یافته ایم پیروی می کنیم». آیا هر چند شیطان آنان را به سوی عذاب سوزان فرا خواند؟

در دوره کنونی، فرهنگ جاهلی تبعیت از پیشینیان با عنوان تازه «پیروی از رسم و رسوم» در جامعه مشاهده می شود. در این زمانه، بسیاری از رسوم غلط در مراسم شادی و غم، رواج یافته است که مقابله با آن ها و تغییر فرهنگ مردم در این عرصه ها سخت و دشوار است.

تقلید کورکورانه را امروزه در شکلی نوین، در قالب غربزدگی و رسانه گرایی می توان مشاهده کرد. با این توضیح که همین قدر که مطلبی رنگ و بوی غربی بیابد و به خصوص اگر رسانه ای شود، بی هیچ تحقیق و بررسی مورد پذیرش عدة بسیاری قرار می گیرد.

5.لجاجت و جدال

یکی از عواملی که باعث می شود انسان به رغم داشتن علم و اطلاع، راه غلط را برگزیند و در نتیجه از شیطان تبعیت کند، لج بازی است. در این باره امیرالمؤمنین علیه السلام فرموده اند:

موقعی که جوان نورسی را به سبب گناهانی که مرتکب شده است نکوهش می کنی، مراقب باش که بخشی از لغزش هایش را نادیده انگاری و از تمام جهات، مورد اعتراض و توبیخش قرار ندهی، تا جوان به عکس العمل وادار نشود و نخواهد از راه عناد و لجاج، بر شما پیروز گردد. 32

گاهی اوقات، مراء و جدال، انسان را به لجبازی می کشاند، تا حتی اگر به غلط هم شده، حرف خود را بتواند به کرسی بنشاند.

6.گفتار ناپسند

قرآن، در آیات متعددی درباره آداب صحبت و تکلم در موقعیت های متفاوت به مسلمانان و دیگر انسان ها توصیه ها و دستوراتی دارد که تقید به آن ها زمینه ساز سعادت دنیوی و اخروی انسان است؛ اما در مقابل، سخنان همراه با خشونت، ناسزا و اهانت، زمینه کامیابی ابلیس در ایجاد تفرقه میان افراد و امت اسلامی را هموار می سازد. بر همین مبنا خداوند انسان ها را به گفتار نیکو و حسن فراخوانده است:

وَ قُلْ لِعِبادی یقُولُوا الَّتی هِی أَحْسَنُ إِنَّ الشَّیطانَ ینْزَغُ بَینَهُمْ إِنَّ الشَّیطانَ کانَ لِلْإِنْسانِ عَدُوًّا مُبیناً؛33

و به بندگانم بگو: «آنچه را که بهتر است بگویند» که شیطان میانشان را به هم می زند؛ زیرا شیطان همواره برای انسان، دشمنی آشکار است.

همچنین از جمله گفتارهای ناپسند، تهمت زدن به دیگران است و تهمت زنندگان، فرودگاه شیطانند:

هَلْ أُنَبِّئُکمْ عَلی مَنْ تَنَزَّلُ الشَّیاطینُ *تَنَزَّلُ عَلی کلِّ أَفَّاک أَثیمٍ؛34

آیا شما را خبر دهم که شیاطین بر چه کسی فرود می آیند؟ بر هر دروغزن گناه پیشه فرود می آیند.

7.عجله

طبق روایتی از امام دهم علیه السلام، شتاب زدگی انسان، یکی از راه های نفوذ شیطان به درون فرد معرفی شده است35و در دیگر روایات، منشأ شتاب زدگی را شیطان معرفی کرده اند.36 البته در مواردی که فرد، قصد انجام خیرات و مبرات را دارد، به شتاب، دستور داده شده است. در روایات تأکید شده در چنین اوقاتی تا می توانید شتاب کنید، تا از وسوسه های شیطان مبنی بر ترک آن عمل، رهایی یابید.37

8-.خلوت با نامحرم

علاوه بر ماجرای برصیصای عابد درباره خلوت با نامحرم و اثربخشی آن برای برباد دادن همه سرمایه معنوی زندگی، ذکر این اعتراف ابلیس نزد حضرت موسی علیه السلام در تبیین بیشتر این خطر کفایت می کند:

…ای موسی! با زن نامحرم خلوت نکن؛ چرا که مردی با زنی نامحرم خلوت نمی کند، مگر آنکه من به تنهایی همنشین او خواهم بود…. 38

9-.غفلت از یاد خدا

یاد خدا، دل ها را به خشوع واداشته39و انسان را به سوی خدا رهنمون می گردد؛ لیکن گاه اموال و فرزند40و کسب و کار و تجارت41 انسان را از یاد خدا باز می دارد و او را به غفلت می کشاند. گاهی غفلت از یاد خدا گذراست که با توبه و استغفار، مشکل را می توان حل کرد؛42 لیکن روی گردانی از یاد خدا هم معیشت را دچار ضیق و تنگی می کند؛43 هم شیطانی را قرین و همنشین انسان می سازد:

وَ مَنْ یعْشُ عَنْ ذِکرِ الرَّحْمنِ نُقَیضْ لَهُ شَیطاناً فَهُوَ لَهُ قَرینٌ؛ 44

و هر کس از یاد [خدای ] رحمان دل بگرداند، بر او شیطانی می گماریم تا برای وی دمسازی باشد.

تفاسیر، لقب «خناس شیطان»45که در سوره ناس آمده را از این جهت دانسته اند که او هنگام ذکر و یاد خدا، در هم کشیده و دور می شود.46

ب:خُلقیات زمینه ساز

در این بخش برخی ویژگی های اخلاقی را که اثرگذارتر از بقیه هستند، به طور گذرا مرور می کنیم:47

1.عُجب

عجب یا خودبینی، به صفتی گفته می شود که با داشتن آن، انسان نسبت به یکی از ویژگی های خود -اعم از مادی یا معنوی- خشنود و از آن شگفت زده شود. تفاوت عُجب با کبر در این است که عجب در مقایسه با کسی نیست؛ حال آنکه کبر در مقایسه با دیگران معنا پیدا می یابد. امیرالمؤمنین علیه السلام در عهدنامه معروف خود با مالک اشتر برای رهبری مصر از این مطلب چنین سخن گفته اند:

وَ إِیاک وَ الْإِعْجَابَ بِنَفْسِک وَ الثِّقَةَ بِمَا یعْجِبُک مِنْهَا وَ حُبَّ الْإِطْرَاءِ فَإِنَّ ذَلِک مِنْ أَوْثَقِ فُرَصِ الشَّیطَانِ فِی نَفْسِهِ لِیمْحَقَ مَا یکونُ مِنْ إِحْسَانِ الْمُحْسِنِینَ؛48

مبادا هرگز دچار خود پسندی شوی، و به خوبی های خود اطمینان کنی، و ستایش را دوست داشته باشی، که این ها همه از بهترین فرصت های شیطان برای هجوم آوردن به تو است و کردار نیک، نیکوکاران را نابود کند.

جالب اینجاست که در روایات، گناهی که شخص را آزرده کند، از کار نیکی که او را به عجب بکشاند بهتر دانسته شده است.

2-.غرور و کبر

کبر، نخستین گناهی است که خدا با آن معصیت شد50و ممکن نیست کسی با داشتن آن بتواند وارد بهشت شود.51 کبر، شکارگاه ابلیس و بزرگ ترین نقشه اوست:

امیرالمؤمنین علیه السلام می فرماید:

پس خدا را! خدا را! از تعجیل در عقوبت و کیفر سرکشی و ستم بر حذر باشید و از آینده دردناک ظلم و سر انجام زشت تکبّر و خودپسندی -که کمین گاه ابلیس و جایگاه حیله و نیرنگ اوست- بترسید؛ حیله و نیرنگی که با دل های انسان ها، چون زهر کشنده می آمیزد و هرگز بی اثر نخواهد بود و کسی از هلاکتش جان سالم نخواهد برد؛ نه دانشمند به سبب دانشش و نه فقیر به دلیل لباس کهنه اش، در امان می باشد.52

3-.خشم و غضب

خشم، سپاه عظیم شیطان53 است که همواره از این طریق[خشم و غضب] بهره مند است و به خواسته هایش می رسد54 و سرچشمه همه شرارت ها و معاصی، است.55 بنابر روایات، غضب، ایمان را فاسد می کند.56

البته خلقیات زمینه ساز، منحصر به این موارد نیست و ما برای رعایت اختصار به این موارد اکتفا کردیم.

گلوگاه های خطر و آسیب پذیری از شیطان

گلوگاه ها و کمینگاه ها نقاطی است که دشمن از آن ها برای لطمه زدن به طرف مقابل، بسیار می کوشد57 و از سوی دیگر، احتمال آسیب پذیری ما از دشمن بسیار زیاد است. شناخت این موقعیت ها از این رو مهم است که بدانیم هرگاه در چنین شرایطی قرار گرفتیم، چگونه رفتار کنیم تا از حملات دشمن قسم خورده آسیب نبینیم. برخی از این کمینگاه های شیطان در زندگی روزمره ما عبارت است از:

1.احتضار

لحظه احتضار و جان دادن، یکی از سخت ترین مقاطع زندگی هر انسانی است. در این لحظه، که افراد، باطن خود را به ظهور می رسانند، اگر زمینه هایی برای آسیب پذیری دارند، در اختیار شیطان قرار می گیرد. امام صادق علیه السلام فرمودند:

هیچ کس نیست که مرگش فرا رسد و در حال احتضار باشد، مگر اینکه ابلیس، یکی از افراد خود را بر او موکل می کند تا به کافر شدن دعوتش کند و وی را در دینش به شک اندازد، تا جان از تنش بیرون رود؛ پس هر گاه بر سر شخصی از کسان خود رفتید که مرگش فرا رسیده، به او شهادتین را تلقین کنید تا هنگامی که از دنیا برود و شیطان بر او دست نیابد.58

به تصریح، قرآن تنها مؤمنانند که در دنیا و آخرت قول و اعتقاد ثابت دارند.59 روایات، مصداق این مؤمنان را دوستداران اهل بیت علیهم السلام دانسته اند.60 طبیعی است اگر کسی تا پیش از مرگ، به اصلاح نفس و رهایی از رذایل اعتقادی و اخلاقی اقدام نکند، ممکن است در لحظه جان دادن تمام زحمات عمرش را به باد دهد. خداوند همه ما را در چنین اوقات و شرایطی از لطف و رحمت خود بی بهره نگذارد.

2-.مجامع غافلان و هواپرستان

اهل معرفت، نفس انسان را همانند سارقی می دانند که در پی هر مصاحبتی به سرعت از همنشینان خود خلقیات و روحیات خوب و بد او را می دزدد. شاید به همین دلیل باشد که در روایات بر تشکیل محافل الهی مؤمنان تأکید شده و در مقابل، از همنشینی با اهل تباهی و معصیت، نهی شده است. امام ششم علیه السلام ضمن روایتی دراین باره می فرمایند:

هر گاه سه تن یا بیشتر از مؤمنان گرد هم آیند، به همان شماره از فرشتگان حاضر شوند، تا اگر آن ها دعای خیری کنند، فرشتگان آمین گویند و اگر از شری پناهی جویند، فرشتگان دعا کنند تا خدا آن شر را از آن ها بگرداند و اگر حاجتی بطلبند، نزد خدا شفاعت کنند و برآورده شدن آن را از خدا بخواهند.

و هر گاه سه تن از منکرانِ [ولایت آل محمد صلی الله علیه و آله و سلم ] یا بیشتر گرد هم آیند، ده برابر آن ها از شیاطین حاضر شوند، تا اگر سخنی گویند، شیاطین هم مانند سخن آن ها گویند و چون بخندند، شیاطین هم بخندند و هرگاه از اولیای خدا بدگویی کنند، شیاطین هم بدگویی کنند؛ پس هر کس از مؤمنان که گرفتار آن ها شود، چون در این مطالب وارد شدند، باید برخیزد و شریک و همنشین شیطان نشود؛ زیرا در برابر غضب خدای عزوجل چیزی یارای مقاومت ندارد و لعنت خدا را چیزی باز نگرداند.61

امیرالمؤمنین علیه السلام همنشینی با اهل هوا را اسباب فراموشی ایمان و محل حضور شیطان معرفی کرده اند.62 در دعای ابوحمزه ثمالی نیز امام سجاد علیه السلام بی توفیقی در برقراری رابطه و گفت وگو با خداوند را ناشی از چند خطا از جمله انس با مجالس باطل پیشگان می خوانند.63

در دوره کنونی، علاوه بر مجالس و محافل معمول اهل غفلت، باید مراقب مجالس و فضاهای عرصه مجازی نیز باشیم.

3-.خانه ها و اماکن بی فروغ

بسیاری از ما بارها تجربه کرده ایم که در برخی مکان ها، حال بهتر و بیشتری برای دعا و برقرار رابطه با خداوند داریم و در برخی اماکن به عکس. قرآن کریم از برخی خانه ها چنین تعبیر کرده است:فی بُیوتٍ أَذِنَ اللهُ أَنْ تُرْفَعَ وَ یذْکرَ فیهَا اسْمُهُ یسَبِّحُ لَهُ فیها بِالْغُدُوِّ وَ الْآصالِ؛64

در خانه هایی که خدا رخصت داده که [قدر و منزلت ] آن ها رفعت یابد و نامش در آن ها یاد شود. در آن [خانه ]ها هر بامداد و شامگاه او را نیایش می کنند.

در مقابل، خانه هایی را می توان شاهد بود که مورد هجوم و حمله شیطان شده اند. امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود:

خانه ای که در آن، قرآن بخوانند و خدای عزوجل [و یاد او] در آن یاد شود، برکتش بسیار گردد و فرشتگان در آن بیایند و شیاطین از آن دور شوند و برای اهل آسمان می درخشد؛ چنان که ستارگان برای اهل زمین می درخشند. و خانه ای که در آن، قرآن نخوانند و ذکر خدای عزوجل در آن نشود، برکتش کم شود و فرشتگان از آن دور شوند و شیاطین در آن حاضر گردند.65

البته شاید بتوان گفت خانه در اینجا قابل تعمیم به همه بناها و ساختمان هاست و محدود به منزل مسکونی نیست.

4-.جامعه مسموم(فتنه زده)

مسموم شدن فضای جامعه، علل مختلفی دارد؛ مانند بروز فتنه ها یا انحراف از مسیر اصلی به سبب تعلق خاطر افراد به شهرت و ثروت و مال و مقام و امثال آن. امیرالمؤمنین علیه السلام چنین شرایطی را آمادة بهره برداری شیطان بیان می کنند:

بندگان خدا!. ..در روزگاری هستید که خوبی به آن پشت کرده است و می گذرد و بدی بدان روی آورده، پیش می تازد و طمع شیطان در هلاکت مردم بیشتر می شود. اکنون روزگاری است که ساز و برگ شیطان، تقویت شده، نیرنگ و فریبش همگانی و به دست آوردن شکار برای او آسان است. به هر سو می خواهی نگاه کن؛ آیا جز فقیری می بینی که با فقر دست و پنجه نرم می کند؟ یا ثروتمندی که نعمت خدا را کفران کرده و با بخل ورزیدن در ادای حقوق الهی، ثروت فراوانی گرد آورده است؟ یا سرکشی که گوش او از شنیدن پند و اندرزها کر است.66

از مواردی که شرایط را برای سلطه شیطان فراهم می کند، جامعه آسیب خورده از تفرقه است که بنابر روایات هر کس از بدنه جامعه اهل حق جدا شود، طعمة شیطان خواهد شد.67

ادامه دارد….

پی نوشت ها:

1. معجم مفردات الفاظ القرآن، ص256.

2. نمونه این آرایش گری ها و زیبانمایی های اعمال انسان به وسیلة شیطان را در این آیات ببینید: سوره انعام: 43؛ سوره انفال:48؛سوره نمل:24؛ سوره عنکبوت:38.

3. ر.ک: مصاف بی پایان شیطان،ص66-72.

4. سوره آل عمران:14.

5. سوره انعام: 43.

6. سوره انفال: 48.

7. صحیفه سجادیه، دعای 37.

8. ر.ک: تبیان، ج 5، ص 218.

9. خصال، ج 1، ص 113.

10. سوره نساء: 119-120.

11. ر.ک: بحارالانوار، ج1، ص156.

12. میزان الحکمه، ج1، ص104.

13. تصنیف غررالحکم، ص312، ش 7223.

14. تصنیف الغرر، ص 314.

15. غررالحکم، ج 2، ص405.

16. تصنیف الغرر، ص 312.

17. همان، ص 314.

18. برای مطالعه بیشتر در این باره ر.ک: اخلاق در قرآن مکارم شیرازی، ج2.

19. کافی، ج 2، ص 345.

20. همان.

21. از جمله: سوره بقره: 164؛ سوره رعد: 4؛ سوره نحل: 12و67؛ سوره عنکبوت: 35؛ سوره روم:24 و بسیاری از آیات دیگر.

22. از جمله: سوره بقره:171؛ سوره مائده:58و103؛ سوره انفال:22؛ سوره یونس:100؛ سوره فرقان:44 و بسیاری از آیات دیگر.

23. الْهَوَی عَدُوُّ الْعَقْلِ، (غرر الحکم، دار الکتاب الإسلامی، قم، دوم، 1410 ق، ص 27).

24. الْهَوَی ضِدُّ الْعَقْلِ، (همان، ص 56).

25. آفَةُ الْعَقْلِ الْهَوَی، (همان، ص 134).

26. سَبَبُ فَسَادِ الْعَقْلِ الْهَوَی، (همان، ص 395)؛ طَاعَةُ الْهَوَی تُفْسِدُ الْعَقْلَ، (همان، ص 434)؛ غَلَبَةُ الْهَوَی تُفْسِدُ الدِّینَ وَ الْعَقْلَ، (همان، ص 473).

27. مُخَالَفَةُ الْهَوَی شِفَاءُ الْعَقْلِ، (همان، ص 706).

28. همان، ص 119.

29. همان، ص 351.

30. کافی (ط - دارالحدیث)، محمد بن یعقوب بن اسحاق کلینی، دار الحدیث، قم، اول، 1429ق، ج 3، ص 750.

31. سوره لقمان، 21.

32. شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، ج20، ص333.

33. سوره اسرا:53.

34. سوره شعرا:221-222.

35. بحار الأنوار، ج 60، ص 250.

36. همان، ج 68، ص340.

37. مکارم الأخلاق، ص 136.

38. درر الأخبار، ص 130.

39. سوره انفال:2؛ سوره حج:35.

40. سوره منافقون:9.

41. سوره نور:37.

42. سوره آل عمران: 135؛ سوره اعراف:201.

43. وَ مَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِکری فَإِنَّ لَهُ مَعیشَةً ضَنْکاً وَ نَحْشُرُهُ یوْمَ الْقِیامَةِ أَعْمی (سوره طه:124).

44. سوره زخرف:36.

45. سوره ناس:114.

46. نورالثقلین، ج 5، ص 725.

47. ضروری است عزیزان تفصیل مطالب این بخش را در کتاب هایی مانند شرح چهل حدیث از امام خمینی قدس سره، و معراج السعاده از ملا احمد نراقی و مطالعه نمایند. بدیهی است بدون آگاهی از ابعاد این رذایل اخلاقی و راه های درمان آن ها هرگز نخواهیم توانست بر دشمن قسم خورده خویش فائق آییم.

48. نهج البلاغة، نامه52.

49. همان،حکمت46.

50. همان،خطبه 192.

51. إرشاد القلوب، ج 1، ص 189.

52. نهج البلاغة، ص 294.

53. همان، نامه69.

54. همان، نامه76.

55. إرشاد القلوب، ج 1، ص 178.

56. کافی،ج2،ص32.

57. حضرت علی علیه السلام فرمودند:…«از افتادن در راه ها و کمینگاه های شیطان و سقوط گاه های دشمن بپرهیزید»(نهج البلاغه،خطبه151).

58. من لا یحضره الفقیه، ج 1، ص 133.

59. یثَبِّتُ اللهُ الَّذینَ آمَنُوا بِالْقَوْلِ الثَّابِتِ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ فِی الْآخِرَةِ وَ یضِلُّ اللهُ الظَّالِمینَ وَ یفْعَلُ اللهُ ما یشاءُ (سوره ابراهیم: 27).

60. بحارالانوار، ج 3، ص143.

61. کافی، ج 2، ص 188.

62. نهج البلاغه، خطبه86.

63. مفاتیح الجنان،اعمال ماه رمضان.

64. سوره نور: 36.

65. کافی، ج 2، ص 610.

66. نهج البلاغه، خطبه 129.

67. تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ص 466.